‘We worden ouder dan ooit, maar het probleem is dat we daardoor ook veel langer chronisch ziek zijn’, zegt Andrea Evers, hoogleraar gezondheidspsychologie aan de Universiteit Leiden. ‘En dat is vooral het geval bij mensen uit kwetsbare groepen, bijvoorbeeld laagopgeleide mensen. Gemiddeld leven die negentien jaar minder in goede gezondheid. Dat komt bijvoorbeeld doordat ze minder toegang hebben tot gezond voedsel en een groene omgeving, die hen stimuleert om naar buiten te gaan en te bewegen. De grote toename aan chronische ziektes zoals diabetes of hart- en vaatziektes is in westerse landen vooral toe te schrijven aan een specifieke leefstijl.

Sommige mensen denken dat het makkelijk is om een leefstijl te veranderen, maar dat is juist heel ingewikkeld. Evolutionair gezien hebben we de neiging om alles in onze mond te stoppen wat vet en zoet is. Vooral bij stress schiet onze wilskracht tekort en doen we toch onze koelkast open. Als die alleen gezond voedsel bevat, kunnen we natuurlijk niet iets ongezonds pakken. Maar mensen die veel stress ondervinden – misschien wel omdat ze in de schulden zitten of ziek zijn – hebben vaak wel wat beters te doen dan de inhoud van hun koelkast te veranderen. Daarnaast zal het de ene dag beter lukken om een bepaalde leefstijl aan te houden dan de andere. Veel mensen laten zich daardoor uit het veld slaan en zijn dan geneigd te stoppen met het aanpassen van hun leefstijl. Daarom moeten we gedragsverandering op een positieve manier aanpakken. Beloningen kunnen helpen; denk aan een gratis sportabonnement voor iemand die het volhoudt om gezond te eten. Maar de een is gevoeliger voor zulke beloningen dan de ander.

Met mijn onderzoeksgroep heb ik een online leefstijlprogramma ontwikkeld voor mensen met hart- en vaatziektes. Dat kan helpen om mensen op een makkelijke manier thuis te stimuleren om hun gedrag te veranderen. Een digitale aanpak is echter niet geschikt voor iedereen. Kwetsbare groepen reageren vaak beter op een lokale aanpak, zoals een buurtcoach om mee te wandelen. Eigenlijk zou iedereen zo’n persoonlijke coach moeten hebben. Die kan helpen om uit te zoeken welke aanpak voor iemand beter werkt, onder andere door te bekijken of iemand eerder specifieke gezonde gewoontes had. Oude gezonde gewoontes weer invoeren is namelijk een stuk makkelijker dan iemand iets aanleren wat ie nog nooit gedaan heeft.’

Tekst: Marleen Hoebe

Mensen die een coronavaccin weigeren, doen dat vaak uit angst voor de bijwerking. Maar die is niet altijd reëel. De hoofdpijn kan ook een placebo-effect zijn.

Joep Engels

Hoe effectief ze ook zijn, ook de coronavaccins gaan gepaard met bijwerkingen. Het zijn doorgaans lichte effecten van voorbijgaande aard, zoals hoofdpijn, vermoeidheid of een pijnlijke arm, maar veel mensen zien daarom toch af van een vaccin. Dat zou niet hoeven: een groot deel van deze bijwerkingen wordt niet veroorzaakt door het vaccin zelf, zo blijkt uit een Amerikaanse studie. Het is een placebo-effect. De pijn ontstaat in het hoofd van de ontvanger, in de verwachting van een pijn die kan komen.

Het placebo-effect is een bekend fenomeen uit de geneeskunde. Een doktersjas of een goed gesprek heeft vaak net zo’n heilzame werking als een pil of een andere medische ingreep. Dit heeft ook een negatieve zijde, het nocebo-effect. Als mensen denken dat iets pijn gaat doen of dat ze er ziek van worden, dan gebeurt het vaak ook. Het suikerpilletje dat met een goed verhaal een hoofdpijn kan verlichten, kan hem in andere omstandigheden juist veroorzaken.

Onschuldig

Dat dit nocebo-effect ook bij de coronavaccins speelde, was al duidelijk. In de klinische studies waarbij de helft van de proefpersonen het vaccin kreeg en bij de anderen een zoutoplossing werd ingespoten, meldden velen uit de tweede groep dat ze er last van hadden gehad. Terwijl een zoutoplossing volkomen onschuldig is. Dat betekent dat ook in de vaccingroep meldingen zijn gedaan van bijwerkingen die niet van het vaccin kwamen.

Amerikaanse en Duitse onderzoekers namen twaalf coronavaccinstudies onder de loep en vergeleken de gemelde bijwerkingen. Iets meer dan de helft uit de vaccingroep meldde een lichte bijwerking, tegen een derde uit de controlegroep. De groepen zaten dicht bij elkaar als het om systemische klachten ging zoals hoofdpijn of vermoeidheid, terwijl de lokale effecten zoals een pijnlijke arm veel meer in de vaccingroep voorkwamen. Uit die scores berekenen de onderzoekers dat de helft tot driekwart van de bijwerkingen een nocebo-effect is.

Verschil

Opvallend verschil: de controlegroep meldde na de tweede prik minder bijwerkingen dan na de eerste, de vaccingroep juist meer. De onderzoekers hebben er geen bewijs voor maar ze vermoeden dat dit onderdeel is van hetzelfde effect. Er waren in de vaccingroep na de eerste prik meer klachten, schrijven ze op de site van het artsenblad Jama. “Daardoor verwachtte deze groep ook meer bijwerkingen na de tweede prik.”

Mensen weten dat ze bijvoorbeeld hoofdpijn kunnen krijgen van het vaccin, vervolgen ze. Dan krijgen sommigen het ook. Je moet ze daarom niet alleen informeren over de bijwerkingen maar ook over het nocebo-effect. “Dat kan de echte effecten verminderen.”

Volgens Agnes Kant van het bijwerkingencentrum Lareb tellen de onderzoekers niet alleen een nocebo-effect, maar ook de achtergrondincidentie. “Mensen krijgen hoofdpijn na de prik, melden dat als een bijwerking maar dat hoeft het niet te zijn. Misschien hadden ze zonder vaccin ook wel hoofdpijn gekregen. En we weten niet hoe vaak die vermeende bijwerkingen van nature voorkomen.”

Ruis

Die achtergrond geeft een beetje ruis, maar het grootste deel is wel degelijk nocebo, zegt Andrea Evers, hoogleraar gezondheidspsychologie aan de Universiteit Leiden. “We weten sinds een jaar of dertig dat dit effect bestaat. Mensen krijgen de klachten die op de bijsluiter staan of waar ze in de media over hebben gehoord. Het nieuwe is dat ze dit nu ook bij de coronavaccins hebben laten zien.”

Ze vinden het beiden belangrijk dat mensen goed worden geïnformeerd over mogelijke bijwerkingen. Over de zeldzame, maar ernstige zoals trombosevorming, maar ook over de lichtere. Kant: “Het is belangrijk dat mensen weten wat ze kunnen verwachten.” Evers benadrukt daarnaast het belang van informatie over nocebo-effecten. “Mensen krijgen ook hoofdpijn doordat ze bang zijn voor zo’n trombose. Als ze weten dat die hoofdpijn wellicht door de angst wordt veroorzaakt, kan dat verlichting geven.”

Denken dat iets een bijwerking is, heeft ook een ander risico, vult Kant aan. “Koorts bijvoorbeeld kan een bijwerking zijn. Maar als het samengaat met andere klachten, is het belangrijk om naar de huisarts te gaan. Het kan dan ook een andere oorzaak hebben”

De boostercampagne loopt in volle vaart. Vanaf deze week kan iedereen vanaf 18 jaar een afspraak inplannen. Maar de belangstelling voor zo'n derde prik is niet erg groot. Volgens schrijver Rutger Bregman is de oplossing simpel: iedereen die de boosterprik haalt moet van de overheid 50 euro krijgen. Kan dat werken?

Inmiddels heeft zo'n 38 procent van de mensen boven de achttien jaar een boosterprik gehad. Dat komt neer op ongeveer 4,5 miljoen mensen. Maar het streven van het kabinet ligt een stuk hoger: in Den Haag hopen ze dat 90 procent – dat zijn 12,7 miljoen personen – een booster gaat nemen. 

In het buitenland belonen ze mensen die een booster krijgen al. Zo ontvingen inwoners van New York die voor de jaarwisseling een prik hadden gehaald een beloning van honderd dollar. Griekse jongeren kregen in ruil voor een vaccinatie afgelopen zomer een tegoedbon ter waarde van 150 euro, te besteden aan reizen. Ook kregen zij twee maanden onbeperkt mobiel internet. Tot slot besloot de Amerikaanse staat Ohio eerder vijf keer een miljoen dollar te verloten onder alle gevaccineerden.

Twijfels

Is zo'n beloning ook iets voor hier? Bij de gewone vaccinaties had het kunnen werken, denkt huisarts Matthijs van der Poel, maar in de boosterfase zou het volgens hem minder werken. Hij deelde in de eerste vaccinatiecampagne prikken uit op straat in de Rotterdamse achterstandswijk Delfshaven, met als doel om de vaccinatiegraad daar te verhogen. "De boostercampagne heeft lang op zich laten wachten. Inmiddels is de omikronvariant al dominant in ons land", zegt de huisarts. 

Hij gaat verder: "Ik heb gesprekken met patiënten die twijfelen om de boosterprik te halen, omdat ze teleurgesteld zijn over het feit dat we er nog steeds niet vanaf zijn. Dat hadden ze wel verwacht." Volgens Van der Poel vragen de patiënten zich soms af waar het ophoudt met al die prikken. "Voor die mensen zal een geldbedrag geen verschil maken." 

Gesprek aangaan

Wat volgens Van der Poel wel een verschil kan maken is het gesprek aangaan. "Vertrouwen winnen, dat werkt", zegt hij. "Er is namelijk een heel grote groep die er wel welwillend tegenover staat, maar die de taal niet beheerst."

Bij de vorige vaccinatiecampagne bleek dat te werken. "Door elke zaterdag op de markt te gaan staan in Delfshaven hebben we de vaccinatiegraad daar toen met 50 procent omhoog gekregen", zegt de huisarts. "En in de week tussen kerst en nieuwjaar hebben huisartsen in de regio zo'n 3300 mensen een boosterprik gegeven bij een poppodium in de buurt."

"Er is namelijk een groep die wel wil, maar die het lichamelijk niet lukt om naar de grote GGD-locatie in Ahoy te gaan", vervolgt Van der Poel. "Op deze manier maak je het heel laagdrempelig. Bovendien vinden veel mensen het fijn dat hun eigen huisarts ze prikt."

Positieve prikkels

Ook Andrea Evers, hoogleraar gezondheidspsychologie bij de Universiteit Leiden, denkt dat er betere manieren zijn om mensen over te halen om hun booster te halen. "Financiële prikkels kunnen werken bij mensen die minder te besteden hebben, maar het is een lastige ethische kwestie", zegt ze tegen EditieNL. "Het is wel zo dat we allemaal heel gevoelig zijn voor beloningen in het algemeen. Die hoeven niet per se financieel te zijn. Denk aan een bloemetje bij elke prik."

Volgens de hoogleraar zou de overheid dan ook veel meer gebruik kunnen maken van dit soort positieve prikkels. "Mits die worden ingebed in andere strategieën, zoals goede informatie geven en het gesprek aangaan met twijfelaars." Bijvoorbeeld door een vaccinatiebus neer te zetten in de wijk of bij de universiteit. 

'Overheid onbetrouwbaar'

Alleen belonen zou namelijk ook averechts kunnen werken bij bepaalde groepen, denkt Everts. "Zoals de groep mensen die uit principiële overwegingen tegen vaccinaties is. Die ga je niet overhalen", zegt ze. "Een beloning zou voor hen juist een bevestiging zijn dat de overheid niet te vertrouwen is." 

"Maar er zijn ook veel mensen die geen vaccinatie of boosterprik hebben omdat ze er niet zo mee bezig zijn", gaat Everts verder. Bijvoorbeeld door een taalbarrière of bepaalde zorgen over het vaccin. "Bj deze groep zou een beloning kunnen helpen, mits geïntegreerd in andere maatregelen waarbij het vertrouwen wordt versterkt."