8 tips om gezond leven vol te houden

Vandaag verscheen in de Volkskrant de bijlage van de Universiteit Leiden, met o.m. een focus op de nieuwste ontwikkelingen voor een gezonde samenleving, zoals een bijdrage van Andrea Evers over de noodzaak voor investeringen in preventie en gezonde leefstijl:

Het kan niet vaak genoeg gezegd worden. Ons gedrag, zoals een ongezonde leefstijl, is een van de belangrijkste risicofactoren voor het ontstaan of verergeren van een groot aantal chronische ziekten, zoals diabetes, hart- en vaatziekten of nierziekten. Tijdens de coronapandemie bleken leefstijlproblemen, zoals een verhoogd gewicht, een risicofactor voor een ernstiger beloop van covid en IC opnames, terwijl gedragsinterventies gericht op een gezondere leefstijl het sterfterisico in de zorg juist met meer dan 20 procent omlaag brengen.

Je zou een ongezonde leefstijl dus kunnen beschouwen als een ernstige aandoening op zichzelf die genezen moet worden. En toch investeren we maar mondjesmaat in het voorkomen en bestrijden van deze aandoening. Een van de redenen is dat we een ongezonde leefstijl los zien van allerlei andere maatschappelijke ontwikkelingen. Niets is minder waar. Een van de meest schrijnende problemen is de toegenomen ongelijkheid tussen bevolkingsgroepen met verschillende sociaal economische posities. Zo leven mensen in lagere sociaal economische posities in Nederland maar liefst gemiddeld zes jaar korter en vijftien jaar in minder goede gezondheid dan mensen met een hogere sociaal economische positie.

Stress en sociale isolatie

Deze verschillen worden deels verklaard door een meer ongezonde leefstijl en minder toegang tot de gezondheidszorg of gezondheidsbevorderende producten, bijvoorbeeld door laaggeletterheid of financiële problemen. Daarnaast gaan leefstijlproblemen bij deze groep veelvuldig gepaard met andere maatschappelijke vraagstukken, zoals stress door schuldenproblematiek, sociale isolatie, psychiatrische co morbiditeit of een gebrek aan vertrouwen in overheidsinstanties. Hoe langer een ongezond gedragspatroon bestaat, hoe lastiger het tevens is om bijvoorbeeld een gezond eetpatroon aan te leren.Zo hebben baby’s die in de baarmoeder te weinig of juist te veel voeding hebben gekregen, later meer kans op overgewicht en hart- en vaatziektes.

Gezien de complexe clustering van problemen waar burgers mee geconfronteerd worden heeft een gezonde leefstijl voor kwetsbare burgers vaak geen prioriteit. Een goed bedoeld advies van de huisarts of de wijkverpleegkundige sorteert onvoldoende effect om mensen te helpen bij het aannemen van een gezonde leefstijl. In plaats daarvan is het nodig deze gedragsproblemen integraal aan te pakken en datgene wat we willen bereiken, zoals een gezonde leefstijl, zo aantrekkelijk mogelijk te maken. Dit vereist fijnmazige en gecoördineerde interventies, waarin we juist burgers in de meest kwetsbare posities actief betrekken en laagdrempelig ondersteunende interventies aanbieden voor bijvoorbeeld slaapproblemen, mantelzorg, schuldenproblematiek of psychische problemen.

Minder goedkope snacks

Maar ook de woonomgeving beïnvloed ons gedrag en leefstijl. Zo zorgt een minder groene omgeving voor minder beweeggedrag in de wijk en is het aantal fastfoodrestaurants in de omgeving rechtstreeks gerelateerd aan gewichtsproblemen in dezelfde wijk. Ook dit wijst op de noodzaak om maatregelen voor een gezonde leefstijl zo aantrekkelijk mogelijk te maken, met bijvoorbeeld goedkope groente en een suikertax of regulering van het aanbod van ongezonde snacks op pompstations en in supermarkten.

Zolang we gezond leven enkel als een gezondheidsprobleem beschouwen en niet als een breed maatschappelijk probleem, zal een duurzame oplossing ver weg blijven. Elke dag die we wachten met de inzet van een integrale aanpak zorgen we er niet alleen voor dat meer kinderen kampen met gewichtsproblemen of burgers eerder welvaartziektes ontwikkelen, maar ook dat maatschappelijke problemen zoals het gebrek aan vertrouwen in de overheid en verschillen tussen bevolkingsgroepen verder toenemen. Besef dat gedragsproblemen, zoals het aannemen en volhouden van een gezonde leefstijl, het DNA van onze maatschappij zijn waar alle aandacht naar uit moet gaan. Geen tijd meer voor uitstelgedrag.

Leiden Psychology Blog by Andrea Evers about the importance of prevention and of a healthy lifestyle:

Undeniably, the coronavirus has had a huge impact on our lives over the past two years. Moreover, the COVID-19 pandemic is a perfect illustration of the importance of prevention and of a healthy lifestyle...

... People who are more vulnerable due to an unhealthy lifestyle run a greater risk of a severe disease course after infection with COVID-19. So shouldn't encouraging healthy lifestyles then have been a pre-eminent part of the pandemic response? And how do we ensure that this knowledge is applied in policies about handling other possible pandemics in the future?

Originally published in Dutch on Lifestyle4Health

Not enough attention to lifestyle

It is a waste of resources that our current healthcare system invests more in treating diseases than in preventing them. Promoting a healthy lifestyle could have been much more central to the policy on combating the Covid-19 pandemic and its consequences. Was it really sensible to limit sports opportunities so much? In their measures to fight the spread of the virus, the decision-makers focused mainly on the effects on hospitals, but they should also have taken into account the (negative) effects the measures had on lifestyle.

For a more balanced approach, the government could have done more to emphasize the importance of a healthy lifestyle, by encouraging people to get enough exercise, for example. Especially since obesity is a growing problem: as many as half of the Dutch population are overweight. And being overweight, and certainly being obese, puts you at a disadvantage when it comes to infections, with a greater risk of severe after-effects. The more overweight a person is, the higher the risk of a more severe disease course if that person is infected with COVID-19. This is because the person's immune system may be chronically overactive and may therefore may no longer respond effectively to a virus like COVID-19. However, the immune system can be positively influenced by lifestyle factors. So investing in a healthy lifestyle can be of great value during a pandemic like this one, and in relation to possible future viruses.

Support in the case of stress, anxiety, or worrying

In addition to physical health, mental health also has an important role to play in making people resilient. Many people experienced stress, anxiety, or worry during the Covid-19 crisis. They worried about their jobs or their health, experienced loneliness during lockdowns, and/or had questions about vaccinations. One undesirable effect, for example, was that some people did not get vaccinated because they were afraid of the side effects they might experience. Because although the Covid-19 vaccines are very effective, they do undeniably have side effects. Although these are usually mild, and pass quickly – a headache, fatigue, or a sore arm, for instance – for many people they are still a reason to avoid vaccination. It is important to know that some of these adverse events are not even caused by the vaccine itself. An international study shows that the nocebo effect – the negative counterpart of the placebo effect – plays an important role. The adverse reaction can also occur only because of the expectation that a vaccination may result into such an adverse reaction.

Nocebo & placebo effects

The placebo effect is well known by now. Much of the outcome revolves around factors other than the actual drug, such as the patient's confidence in the treatment, or the doctor-patient relationship. Placebo effects go beyond merely the pill itself. They are about trust based on positive expectations. We have long known from studies that placebo effects can be just as great as the effects of, say, antidepressants or painkillers. The nocebo effect, the opposite effect, is less well known, however, even though this effect was discovered about 30 years ago. People, even those in placebo control groups (who have not received any treatment), report exactly the symptoms listed on the package insert, or that they hear about in the media. So here we see adverse events being created by expectations of such adverse events. Thus, within a clinical trial, reading a package insert can lead to side effects in the placebo control group and can reduce participants' willingness to take medication. A recent study by Haas et al., which compared the adverse events experienced by participants in the control and COVID-19 vaccine groups in twelve studies, calculated that the nocebo effect was responsible for a substantial proportion of the adverse events. It is obviously important to inform people about possible side effects, but they should also be informed about the nocebo effect. To give a similar example, people also get headaches because they are afraid of thrombosis. If they know that those headaches may be caused by fear about these side effects, that is important information and can also provide relief.

Focus on the positive

Focusing only on the Covid-19 crisis and all its negative consequences can be extremely counterproductive. Prolonged focus on negative consequences impacts not only our state of mind, but also our physical responses, thus ultimately affecting health and disease. Conversely, positive expectations can lead to positive outcomes. What can we focus on to emerge healthier from this or future pandemics? Any crisis also leaves room to focus on what is really important in life, on what we ourselves can do to stay as healthy as possible, on enjoying the small things in life, and on working on connectedness and collaboration. A necessary step to counteract the "Covid-19 nocebo effect".

The above illustrates that it is enormously important to pay attention to the consequences that various measures may have. A lockdown has a huge impact on people's physical activity and mental state. In addition, it is very important how information is communicated. For example, when it comes to vaccines, emphasize how minimal the chances are of an adverse reaction. If people have doubts, offer them extra consultations with their GP, or set up counselling offices in community centres where people can get free advice and ask any questions they may be brooding over. Many people are put off by the sheer size of the official vaccination centres, and the impersonal letters from the government. On the other hand, they may have no objection to being vaccinated in a more local, small-scale location. Too little effort was invested in these aspects in the fight against Covid-19. It is also important to communicate about the importance of good eating, sufficient sleep, and healthy exercise (even a half-hour walk each day can make a big difference). Precisely during the pandemic, this was challenging for many people, and during lockdowns there was too little positive messaging about healthy lifestyle choices.

Investing more in a healthy lifestyle can prevent many negative consequences for physical and mental health. If we make lifestyle part of our society's DNA, we will be more resilient to possible future pandemics or large-scale health challenges.

Het coronavirus heeft ontegenzeggelijk een enorme invloed op ons leven gehad de afgelopen twee jaar. De COVID-19-pandemie laat bovendien als geen ander zien hoe belangrijk preventie en een gezonde leefstijl zijn. Mensen die kwetsbaarder zijn door een ongezonde leefstijl lopen meer risico op een ernstig beloop na een infectie met COVID-19. Had het stimuleren van een gezonde leefstijl dan niet bij uitstek onderdeel moeten uitmaken van de pandemiebestrijding? En hoe zorgen we ervoor dat deze kennis wordt toegepast in beleid over pandemische paraatheid?

Te weinig aandacht voor leefstijl

Het is zonde dat we met het huidige zorgstelsel investeren in het behandelen van ziekten en niet in het voorkomen van ziekten. In het coronabeleid had een gezonde leefstijl veel centraler kunnen staan om de pandemie en de gevolgen ervan effectief te bestrijden. Hadden de mogelijkheden om te sporten wel zo beperkt moeten worden? Bij het nemen van maatregelen is voornamelijk gekeken naar het effect op de ziekenhuizen, terwijl het (negatieve) effect op leefstijl ook meegenomen had moeten worden. Er is sprake geweest van een te eenzijdige kijk. De overheid had meer kunnen doen om het belang van een gezonde leefstijl te benadrukken, en bijvoorbeeld voldoende bewegen moeten stimuleren. Zeker omdat overgewicht een groeiend probleem is; maar liefst de helft van de Nederlanders heeft overgewicht. En met overgewicht, en zeker obesitas, sta je een streepje achter met betrekking tot een ernstiger beloop na infecties. Hoe meer overgewicht, hoe ernstiger het ziekteverloop als iemand besmet raakt met COVID-19. Dit komt omdat er sprake kan zijn van een chronisch overactief immuunsysteem dat niet altijd meer in staat is om adequaat te reageren op een virus als COVID-19. Het immuunsysteem kan echter positief beïnvloed worden door een gezonde leefstijl. Investeren in een gezonde leefstijl kan dus van grote waarde zijn tijdens een pandemie als deze en mogelijke toekomstige virussen.

Ondersteuning bij stress, angst of zorgen

Naast fysieke gezondheid speelt mentale gezondheid een belangrijke factor. Veel mensen ervaren stress, angst of maken zich zorgen tijdens de coronacrisis. Zorgen over hun baan, hun gezondheid of eenzaamheid tijdens de lockdowns en/of hebben vragen over vaccinaties. Daarin zouden mensen beter ondersteund kunnen en moeten worden. Ongewenst is bijvoorbeeld dat mensen zich niet laten vaccineren vanwege angst voor bijwerkingen. Want hoe effectief de coronavaccins ook zijn, ze gaan gepaard met bijwerkingen. Hoewel het doorgaans gaat om lichte, voorbijgaande bijwerkingen – zoals hoofdpijn, vermoeidheid en een pijnlijke arm –, is het voor veel mensen toch reden om af te zien van vaccinatie. Dat is zonde; een deel van deze bijwerkingen wordt bovendien niet veroorzaakt door het vaccin zelf. Een internationale studie laat zien dat het negatieve broertje van het placebo-effect hier een belangrijke rol speelt.[i] De bijwerking ontstaat in het hoofd van de gevaccineerde, door de verwachting dat een bijwerking kan komen.

Nocebo & placebo-effecten

Het placebo-effect is inmiddels een bekend fenomeen. We overschatten het werkzame effect van medicijnen. Een groot deel van het resultaat draait om andere factoren, zoals het vertrouwen dat de patiënt in de behandeling heeft of de arts-patiëntrelatie, niet om het medicijn. Placebo-effecten gaan verder dan enkel het pilletje. Ze gaan over vertrouwen op grond van positieve verwachtingen. We weten uit studies al langer dat placebo-effecten even groot kunnen zijn als effecten van bijvoorbeeld antidepressiva of pijnstillers. Het tegenovergestelde nocebo-effect is minder bekend. We weten al zo’n dertig jaar dat dit effect bestaat. Mensen melden ook in placebogroepen (die geen behandeling hebben gekregen) ook precies de klachten die op de bijsluiter staan of waar ze in de media over horen. Het zijn ongunstige effecten die ontstaan door verwachtingen van ongunstige effecten. Zo kan het lezen van een bijsluiter leiden tot bijwerkingen in de placebogroep binnen een klinische studie en vermindert het de bereidwilligheid om medicatie te nemen. In de studie van Haas et al1, waarin de bijwerkingen in de controle- en COVID-19-vaccinatiegroepen van twaalf studies zijn vergeleken, is berekend dat het nocebo-effect verantwoordelijk is voor een substantieel deel van de bijwerkingen. Het is vanzelfsprekend belangrijk mensen goed te informeren over de mogelijke bijwerkingen, maar ook over het nocebo-effect. Mensen krijgen ook hoofdpijn omdat ze bang zijn voor trombose. Als ze weten dat die hoofdpijn wellicht door angst wordt veroorzaakt, is dat belangrijke informatie en kan dat ook voor verlichting zorgen.

Focus op het positieve

Eenzijdig focussen op de negatieve gevolgen van de coronacrisis kan een enorm averechts effect hebben. Langdurige focus op negatieve gevolgen heeft niet alleen invloed op onze mentale toestand, maar ook op onze lichamelijke reacties en uiteindelijk gezondheid en ziekten. Omgekeerd kunnen positieve verwachtingen leiden tot positieve uitkomsten. Waar kunnen we ons op richten om gezonder uit deze of toekomstige pandemieën te komen? Focussen op wat echt belangrijk is in het leven, centraal stellen wat we zelf kunnen doen om zo gezond mogelijk te blijven, genieten van de kleine dingen en werken aan verbondenheid en samenwerking zijn voorbeelden van zaken die tot een ‘coronaplacebo-effect’ kunnen leiden.

Bovenstaande illustreert dat het enorm belangrijk is om te letten op welke consequenties maatregelen hebben. Elke lockdown heeft effect op de fysieke activiteit en mentale gesteldheid. Daarbij is de manier van communiceren tevens van belang. Deel bij de vaccins bijvoorbeeld hoe klein de kansen op een bijwerking zijn. Biedt extra consulten bij de huisarts aan voor mensen die twijfelen of richt in buurthuizen adviesbureaus op waar mensen met hun vragen gratis terecht kunnen. Veel mensen vinden de officiële, vaak grootschalige priklocaties en de brieven vanuit de overheid afstandelijk. Terwijl ze voor vaccinatie in de buurt wel open staan. Er is in de bestrijding van het coronavirus te weinig ingezet op deze vlakken. En communiceer over het belang van gezond bewegen (een half uurtje wandelen kan al enorm helpen), gezonde voeding en voldoende slaap. Juist tijdens corona was dit voor veel mensen uitdagend en is in de lockdowns weinig positiefs hierover gecommuniceerd.

Meer investeren in gezonde leefstijl, zowel op fysiek als mentaal vlak, door en tijdens corona kan veel negatieve gevolgen voorkomen. Laat leefstijl onderdeel zijn van het DNA van onze samenleving, juist in tijden van een pandemie als deze, zodat we meer bestendig zijn tegen mogelijke toekomstige pandemieën of grootschalige gezondheidsuitdagingen.

Andrea Evers is hoogleraar gezondheidspsychologie, Universiteit Leiden, en Medical Delta hoogleraar Healthy Society, Universiteit Leiden TU Delft en Erasmus Universiteit. Zij leidt een innovatief, grensoverschrijdend onderzoeksprogramma naar de invloed van psychologische factoren op lichamelijke klachten en aandoeningen. Ze ontving talrijke subsidies en prijzen voor haar werk, waaronder in 2019 de Stevinpremie, de hoogste wetenschappelijke onderscheiding in Nederland voor wetenschappelijk onderzoek met maatschappelijke impact. Sinds 2019 is Andrea Evers lid van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) en sinds 2020 lid van de Koninklijke Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen (KHMW).  

[i] Haas JW, Bender FL, Ballou S, et al. Frequency of Adverse Events in the Placebo Arms of COVID-19 Vaccine Trials: A Systematic Review and Meta-analysis. JAMA Netw Open 2022;5(1):e2143955.